ए भाई तिम्रो मूल्य कति लाख?

कारोबारमा बस्तुको मूल्य तोकिन्छ बार्गेनिङ हुन्छ अन्ततः खरिद-बिक्री हुनेगर्दछ। ठिक त्यसैगरी आधुनिक समयमा तराई/मधेशमा बस्तुको ठाउँमा “केटा/बेहुला” को कारोबार हुन्छ र यो समाजिक ब्यबस्था दिनानुदिन बढ्दै गएको पाईन्छ। केटाको बिक्री मूल्य (दाईजो/दहेज)मा सहमति भएपछि मात्र अन्य वैवाहिक प्रक्रिया अगाडि बढाइन्छ। दहेज भित्र नगद रुपैयाँ,सून,गाडी,फर्निचर देखि घरजग्गा सम्म दिइन्छ, दाईजोको प्याकेज डिल पश्चात मात्र विवाहको मुहुर्त निकालिन्छ। कहिकतै त केटा पक्षले भोजभतेर र विवाहको महंगो व्यबस्थापन सहितको सर्त समेत राख्ने गरेको पाईन्छ। केटाहरुको बिक्री मूल्य (दाईजो रेट) गाउँ टोलमा तथा विभिन्न ठाउँसम्म रहेका आफ्ना जातका मानिसहरुलाई थाहा हुन्छ।”केटाको डिमान्ड” भाऊको जानकारी पश्चात मात्र केटी पक्षले विवाहको कुरो गर्छन्। दाईजो मागि बिवाहको भ्रष्ट रुप भएता पनि यसले प्रेम विवाहलाई समेत प्रभावित पारेको छ। कतिपय प्रेम सम्बन्ध दाईजोको भाऊ नमिलेर टुंगिन्छ र महिलाको चरित्र माथि समाजले धावा बोल्दछ किनभने समाज प्रेम बिरोधी छ र यहाँ महिलाको बराबर अस्तित्व अस्विकार्य छ। यो देशमा एउटा प्रमाणित भ्रष्टाचारी बाट समेत यसरी बिगो असुल गरिदैन, जसरी मधेसमा एउटी छोरीको जन्म दिने बावुबाट। विषय अत्यन्त गम्भीर छ तर कूनै पक्षबाट गम्भीरता देखिदैन कसैलाई मतलब पनि छैन। मतलब पनि किन हुनु? आखिर तिनै पक्षहरूले त यस्ता कुरितीहरुको संस्थागत गरेका हुन्।

दाईजो (दहेज) का असरहरु:

समाजको ५१% जनसंख्या रहेको महिलाहरुलाई उचित शिक्षा, स्वतन्त्रता, मौलिक अधिकारबाट विमुख बनाइएको छ। उदाहरणको लागि : रामपुकार यादव , (पढाईमा कम्जोर भएपनि) भन्ने युवालाई उसको बाआमाले बोर्डिङ स्कुल देखि पैसा तिरेर घर जग्गा बेचेर ईन्जिनियर डाक्टर बन्ने अवसर दिन्छ तर छोरीलाई जसोतसो पढाएर हल्काफुल्का पढाएर १५-२०-३० लाख दाईजो दिएर बिबाह गरिदिन्छन्। छोरीको आर्थिक आत्मनिर्भरता विकासमा कुनै ध्यान दिईदैन , उनलाई परनिर्भर बनाईन्छ। अब कुरा गरौं रामपुकार यादवको! रामपुकारको एउटा खसी झैं मूल्य तोकिन्छ, १०-२०-३०-४०–लाख रुपैयाँ ,सुन, लताकपडा, बाईक आदि आदि । बिभिन्न दलालहरुले बार्गेनिङ गर्न आउछन् , कतिपयले मूल्यको जानकारी मात्र लिन्छन्, आफ्नो आर्थिक हैसियत भएको छोरीको बुवाले रामपुकारलाई अन्तिम मूल्यमा खरिद गर्दछ। दाईजो जस्तो कुप्रथाले महिलालाई दास र समाजको दरिद्र बनाएको छ, एउटा छोरीको बिबाह गर्न लाखौं खर्च गर्न बाध्य छन्। कतिपयले त छोरी जन्माउनै छोडेको छ, भ्रुण हत्या बढ्दै गएको छ। बिबाह पश्चात पनि दाईजो मागिन्छ, बुहारी माथि मानसिक रूपमा दबाब दिईन्छ , कुटपिट देखि हत्यासम्म गरिन्छ। तर त्यही दाईजोमा दिईने पैसा-सम्पतिलले छोरीलाई शिक्षा तथा स्वतन्त्रता र मौलिक अधिकार दिई एउटा सवल नारी बनाउन सकिन्छ, समाजलाई सशक्त बनाउन सकिन्छ। तर मधेसी समाज ठिक उल्टो दिशातिर उन्मुख छ। मानिसहरूलाई लाग्छ मधेश राजनैतिक कारणले पछाडि परेको छ तर यथार्थमा सामाजिक समस्याहरु पनि प्रमुख कारक हुन्।

तिमीलाई (युवालाई) केही प्रश्न?

तिम्रो उमेर २० देखि ४० बर्षको बिचमा छ तिमी यूवा उमेर समूह भित्र पर्दछौ। तर के तिमी साच्चिकै यूवा नै हो त? के यूवा उमेरले मात्र मापन गर्ने वर्ग हो र ? यूवालाई समाजको मेरुदण्डको दर्जा दिइएको छ, प्रगतिशील तथा क्रान्तिकारी वर्गको रुपमा लिईन्छ। के तिमी साच्चिकै परिवर्तनकारी प्रगतिशील नै हो त? आखिर तिमी को हो त? यस्ता प्रश्नको जवाफ तथाकथित युवाजमातले दिनैपर्छ। तिमी मधेशी जनताको हकअधिकार सुनिश्चित गर्न भनेर टायर बाल्न आयौ, ढुंगा फाल्यौ तर आफ्नै समुदायमा रहेको चरम अन्याय/अत्याचार/ विभेदको सम्वाहक बनेर आयौ। आन्दोलन वा क्रान्ति राष्ट्र परिवर्तनको निम्ति अत्यन्त महत्वपूर्ण छ तर समाजिक परिवर्तन बिना हकअधिकार सुनिश्चित भएपनि दुरगामी सामाधान असम्भव छ, समाजमा प्रचलित कुरितीको विरोध गर्दै निर्मूल गर्नू तिम्रो दायित्व हो, तिमीले आफ्नो कर्तव्य निर्वाह गर्नुपर्ने समय आएको छ। तिमीले मधेशी समुदायका कुसंस्कार विभेदकारी परम्परा अंगालेर बढ्ने होईन, यसलाई तिमीलाई झनझन कमजोर र दरिद्र बनाउदैं लगेको छ। अब दहेज लिने दिने युवाहरुलाई सामाजिक रुपमा वहिष्कार गरौं समाज रुपान्तरणको लागि कदम चालौं।

अब सम्बिधान होईन पहिला समाज संसोधन गरौं।

आधुनिक विश्वको एकाइसौं शताब्दी सम्म आईपुग्दा मानव इतिहासमा विभिन्न परिवर्तनहरू भए ,अझै जारी छ र निरन्तर भईरहने छ। मनुष्य जातिले आजको मितिमा उच्चतम प्रगति हासिल गरेको छ, करौडौं मानिसहरू गरिबीको चपेटाबाट मुक्ति पाएका छन् , विश्वव्यापीकरणले गर्दा संसार छोटो भएको छ भने प्रगतिका सम्भावनाहरू वृद्धि भएका छन्। यि परिवर्तनहरू पक्कै पनि रातारात भएका होईन, लाखौं मान्छेहरूको त्याग, बलिदान, अथक परिश्रम र संघर्षबाट मात्र सम्भव भएको हो। विभिन्न राष्ट्रहरुले छोटो समयमै विकासको फड्को मारिसकेको छ तर मजबुत सम्भावना र सामर्थ्य बोकेको नेपाल ठिक विपरित दिशातर्फ उन्मुख छ अर्थात् विनाश तर्फ। आखिर हामी प्रतिगमन तर्फ किन जाँदैछौं त? यसको उत्तर खोज्न सर्वप्रथम नेपालको आधुनिक इतिहास जान्न अत्यन्त जरुरी छ र अतितको यथार्थपरक जानकारी बिना वर्तमानमा श्रृजित समस्याको समाधान निकाल्न कठिन छ।

सडक पिच छ भने हामी बसबाट पनि गन्तव्यमा पुग्न सक्छौं,समय बढी लाग्ला तर गन्तव्य सुनिश्चित रहन्छ तर पटरी बिना रेलको यात्रा गर्न सकिदैंन। लोकतान्त्रिक गणतन्त्र हामीलाई पटरी बिनाको रेल भएको छ। यसको समाधान भनेको पटरी निर्माण गर्ने कि फेरि रोडमा बस कुदाउने। तर सगैं यात्रा गर्ने भनिएका सबै यात्रुहरु बसमा अटाउन सकिदैन्। त्यसैले अबको एकमात्र विकल्प पटरी निर्माण गर्नु हो अथवा समाजिक परिवर्तन हो।

बिसं २००७ को जनक्रान्ति पश्चात १०४ वर्ष लामो जहानियाँ राणा शासनको अन्त्य भएपछि नेपालमा प्रजातन्त्र/लोकतन्त्रको बहस प्रारम्भ भएको हो, त्यसपछि पटक पटक प्रजातन्त्र आयो तर तत्कालीन राजसंस्थाको करणले संस्थागत हुन सकेन अन्ततः २०६२/६३को जन आन्दोलन-२ बाट राजसंस्थाको अन्त्य भयो र दोस्रो संविधानसभाबाट नेपालको सम्बिधान २०७२ जारी भयो। करिब ७ दशकको सम्पूर्ण समय नियाल्ने हो भने नेपालमा ब्यबस्था परिवर्तनमा मात्र खर्च भएको देखिन्छ। तर कुनै पनि परिवर्तन लामो समयसम्म टिक्न सकेन,२००७ पछि उम्रन थालेको प्रजातन्त्रलाई राजाले खाएर ल्याएको पंचायती व्यवस्था ३० बर्ष चलेपनि खासै परिवर्तन ल्याउन सकेन, देशलाई एउटा अग्रगामी दिशा दिन सकेन, उल्टो देशमा रहेको विविधतापूर्ण समाजलाई ध्वस्त गराउने काम भयो एकल जातीय पहिचान स्थापित हुन पुग्यो, जसकारणले २०४६/७ मा भएको परिवर्तन पनि टिक्न सकेन, अन्त्यमा माओवादीले थालेको जनयुद्ध बिस्तारित हुँदै जन आन्दोलन-२, मधेस आन्दोलन लगायतका पछाडि परेका जातीय क्षेत्रीय भाषिक धार्मिक लैंगिक पहिचान र न्याय पूर्ण राज्य निमार्ण सहितको समतामूलक समाज निर्माणको निम्ति विभिन्न आन्दोलनहरू भए। नेपालको इतिहासमै सबैभन्दा बृहत् आन्दोलनहरू माओवादी जनयुद्धकालपछि मात्र भए जसमा देशका सम्पूर्ण जनसमुदायहरूको उल्लेखनीय सहभागिता र योगदान रह्यो। सम्बिधानसभा-२ बाट समाजबाद उन्मुख हुने सम्बिधान जारी भयो,तर तत्पश्चात बनेको सरकारको तीन बर्षे कामकारबाही हेर्दा समाजबाद होईन लूटपाटबाद भ्रष्टाचारबाद व्यक्तिबाद आएको अनुभुति हुन्छ। पिडित जनताहरू प्रधानमन्त्री ओली र अन्य नेताहरुलाई गाली गर्छन् ,कोही ईमान्दार नभएको कुण्ठा व्यक्त गर्छन्,स्वभाविक पनि हो तर यस्ता विकृतिलाई परास्त गर्न यस्ता कदमहरु प्रयाप्त छैन। दलका नेता र तिनका लाखौं कार्यकर्ताहरु, जो राज्यको बजेटमा आश्रीत छन्, देशको सम्पूर्ण ढुकुटी लुटपाटमा मग्न छन् यिनीहरू देशको राजनैतिक परिवर्तनका अगुवा थिए तर भनिन्छ “जो अगुवा तिनै बाटो हगुवा” यि अगुवा भनिएका तथाकथित नेता-कार्यकर्ताहरु बाटो हगुवा भएका छन्, यिनीहरूका करतुतबाट आजित एकथरी जनताहरू र पूर्व पंच तथा दरबारियाहरु ” राजा आऊ देश बचाऊ” भन्न थालेका छन्। लोकतन्त्र संस्थागत नहुँदै केही नालायकहरुले गर्दा कतै धरापमा पर्ने त होइन भन्ने खतरा छ। फेरि राजतन्त्र आउने सम्भावना न्यून छ तर सम्बैधानिक राजतन्त्र (सेरेमोनियल) को ब्यबस्थालाई भने बहुसंख्यक नेपाली जनताले स्विकार गर्ने सम्भावना बलियो रहेको छ। नेपाल एक अत्यन्त जटिल सामाजिक विविधता भएकाले लोकतन्त्र एकमात्र विकल्प हो तर समाज सुधारबिना लोकतान्त्रिक व्यवस्था राजतन्त्र भन्दा बढी घातक देखिन्छ। आजको लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा बहुदलीय प्रजातन्त्र भन्दा बढी भ्रष्टाचार, दण्डहीनता, छाडापन लगायतका राजनैतिक सामाजिक बेथितिहरु बढेको देखिएको छ। सडक पिच छ भने हामी बसबाट पनि गन्तव्यमा पुग्न सक्छौं,समय बढी लाग्ला तर गन्तव्य सुनिश्चित रहन्छ तर पटरी बिना रेलको यात्रा गर्न सकिदैंन। लोकतान्त्रिक गणतन्त्र हामीलाई पटरी बिनाको रेल भएको छ। यसको समाधान भनेको पटरी निर्माण गर्ने कि फेरि रोडमा बस कुदाउने। तर सगैं यात्रा गर्ने भनिएका सबै यात्रुहरु बसमा अटाउन सकिदैन्। त्यसैले अबको एकमात्र विकल्प पटरी निर्माण गर्नु हो अथवा समाजिक परिवर्तन हो। हामीले लोकतान्त्रिक गणतन्त्र सहितको संविधान ल्यायौँ तर त्यसको कार्यान्वयन गर्ने आधारहरु निर्माण गरेनौं। जनताहरूलाई आफ्नो अधिकार र दायित्व/कर्तव्य बारे प्रयाप्त ज्ञान छैन, चुनावको महत्व, भोटको शक्ति थाहा छैन। हिजो पनि मासु रक्सी रुपैयाँमै बेच्ने गरेको भोट आजपनि जारी छ, नेता भनाउँदाहरु व्यापारी, जनताहरु लाटो उपभोक्ता/ग्राहक भएका छन्। मार्क्सवाद, लेनिनवाद, माओवाद , समाजवाद लगायतका नाममा खोलिएका राजनैतिक दलहरू व्यक्तिवाद, परिवारवाद, नातावाद कृपावाद, जातिवाद जस्ता वादहरुको आत्मसात गरेका छन्। समाज नै अपरिपक्व, भ्रष्ट, अलोकतान्त्रिक, बेईमान भएकोले हामीले लोकतन्त्रलाई बुझ्न सकेनौं उल्टो बर्बादीको खाडलमा फस्यौं।

रामबहादुर सार्कीले आफ्नो धर्म र नाम फेरेर "माईकल पिटर" राख्दैमा उसले भोग्दै गरेको जातीय बिभेद छुवाछुत अन्त्य हुदैंन बरु धार्मिक द्वन्द्व सृजना हुनसक्छ। उसले वर्गसंघर्षको साथसाथै वर्णसंघर्ष गर्नुपर्दछ, संघर्षको नेतृत्व आफैंले गर्न सक्नुपर्छ।

लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यताको नाममा समाजको मौलिक पहिचान,धर्म,संस्कृति, भाषा,रीतिरिवाज, सभ्यता माथि ठूलो प्रहार हुदैं गएको छ, प्रचलित जातीय ब्यबस्था, पितृसत्तात्मक समाजिक ब्यबस्था, दाईजो लगायतका कुरिती निर्मूल पार्ने कुनै ठोस तथा दिर्घकालिन समाधान ल्याउन सकिएको छैन उल्टो धर्मान्तरण र विदेश पलायन बढ्दो छ। आफ्ना भत्किएका घरहरु मर्मत गर्न छाडेर अर्काको घरमा बास बस्ने प्रबृत्तिले समस्याको समाधान गर्नुको सट्टा अर्को समस्या थपिदिएको देखिन्छ। जातीय छुवाछुत भयो भन्दैमा आफ्नो धर्म संस्कृति रीतिरिवाज सभ्यता नै त्याग्नु कुनै क्रान्तिकारी कदम होइन, उदाहारणको लागि रामबहादुर सार्कीले आफ्नो नाम फेरेर “माईकल पिटर” राख्दैमा उनिमाथि को जातीय बिभेद छुवाछुत अन्त्य हुदैंन, उसले वर्गसंघर्षको साथसाथै वर्णसंघर्ष गर्नुपर्दछ, संघर्षको नेतृत्व आफैंले गर्न सक्नुपर्छ। नेता भनाउँदाहरुले समाजको नेतृत्व गर्ने आँट नभएकाले आज पनि हामी जातीय क्षेत्रीय भाषिक लैंगिक लगायतका विभिन्न विभेदपूर्ण समाज देख्दैछौं। महान क्रान्ति भनिएको १० वर्ष जनयुद्ध अन्ततः दलाल क्रान्ति भएको स्पष्ट भएको छ। अबको आवश्यकता भनेको सामाजिक क्रान्ति रहेको छ, व्यवस्था जति पटक फेरे पनि सामाजिक सुदृढीकरण नभईनजेल कूनै पनि परिवर्तन सहि अर्थमा आउन सक्दैन र राष्ट्र अग्रगमन तर्फ जान सक्दैन। शिक्षामा आमूल परिवर्तन ल्याउन अत्यन्त जरुरी छ, नाफा कमाउने धन्दाबाट यसलाई मुक्त गर्नुपर्छ। विश्वविद्यालयहरू परिवर्तनकारी संस्था हुनुपर्दछ आर्थिक सामाजिक शैक्षिक प्रविधिक लगायत सम्पूर्ण परिवर्तनहरू उचित शिक्षाबाट मात्र सम्भव छ।

सम्बिधान भनेको राज्य संचालन गर्ने नियम कानुन हुन् , नागरिकबाटै निर्देशित र नागरिक हरुकै लागि हुन्छ। त्यसैले नागरिकहरुको चेतनाको स्तर मजबुत हुन जरुरी छ तब मात्र चुनावमा सक्षम उम्मेदवारहरु चुनिएर आउने सम्भावना रहन्छ। लोकतन्त्रको प्रमुख प्रक्रिया निवार्चन नै भ्रष्ट भएपछि सम्पूर्ण संरचनाहरु ध्वस्त भएका हुन्। संविधान र संवैधानिक व्यवस्था जति परिवर्तन गरे पनि समाजमा जनचेतनाको अभिबृद्धि नगरुन्जेल हामी राष्ट्रमा राजनैतिक स्थिरता कायम गर्न सक्दैनौ। सन् २०२० को दशकलाई हामीले सामाजिक परिवर्तनको साथसाथै आर्थिक, शैक्षिक परिवर्तन तर्फ जानुपर्ने हुन्छ, हामीले पहिले नै महत्वपूर्ण ७ दशक राजनैतिक आन्दोलनहरुमा खर्च गरिसक्यौं। यदि फेरि पनि यो वाद त्यो वादमा अल्झिए हामी मध्यपूर्वी देशहरु जस्तै भयाभह स्थितिमा फस्न सक्छौं। विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय शक्तिराष्ट्र हरुले हामीबाट फाईदा उठाउने छन् ,ईराक र सिरियामा पनि नभएको द्वन्द्व हामीले भोग्नुपर्छ जात,धर्म अथवा क्षेत्रका नाममा। अतः अहिलेको ओली नेतृत्वको सरकारलाई ५ वर्ष टिकाउन जरुरी छ अनिमात्र हामी आउदौं निवार्चनमा विकल्पमा जान सक्छौं र लोकतन्त्र संस्थागत गर्न सक्छौं।

तस्वीर:वर्तमान प्रधानमन्त्री श्री केपी शर्मा ओली।

• ए भाई तिम्रो मूल्य कति लाख?July 3, 2021
  कारोबारमा बस्तुको मूल्य तोकिन्छ बार्गेनिङ हुन्छ अन्ततः खरिद-बिक्री हुनेगर्दछ। ठिक त्यसैगरी आधुनिक समयमा तराई/मधेशमा बस्तुको ठाउँमा “केटा/बेहुला” को कारोबार हुन्छ र यो समाजिक ब्यबस्था दिनानुदिन बढ्दै गएको पाईन्छ। केटाको बिक्री मूल्य (दाईजो/दहेज)मा सहमति भएपछि मात्र अन्य वैवाहिक प्रक्रिया अगाडि बढाइन्छ। दहेज भित्र नगद रुपैयाँ,सून,गाडी,फर्निचर देखि घरजग्गा सम्म दिइन्छ, दाईजोको प्याकेज डिल पश्चात मात्र विवाहको मुहुर्त …
• अब सम्बिधान होईन पहिला समाज संसोधन गरौं।August 13, 2020
  आधुनिक विश्वको एकाइसौं शताब्दी सम्म आईपुग्दा मानव इतिहासमा विभिन्न परिवर्तनहरू भए ,अझै जारी छ र निरन्तर भईरहने छ। मनुष्य जातिले आजको मितिमा उच्चतम प्रगति हासिल गरेको छ, करौडौं मानिसहरू गरिबीको चपेटाबाट मुक्ति पाएका छन् , विश्वव्यापीकरणले गर्दा संसार छोटो भएको छ भने प्रगतिका सम्भावनाहरू वृद्धि भएका छन्। यि परिवर्तनहरू पक्कै पनि रातारात भएका होईन, लाखौं …
• मधेश बिहार बन्ने बाटोमा…July 25, 2020
  भनिन्छ समयसँगै परिवर्तित हुन सकिएन भने समयले परिवर्तन ल्याउँछ र उक्त परिवर्तित अबस्था आफू अनुकूल नहुन पनि सक्छ।आज म ठिक त्यस्तै परिस्थिति बारे आफ्ना अनुभवहरू लेख्दै छु। विश्वव्यापी रूपमा फैलिएको कोरोनाभाईरस (कोभिड-१९) को नेपाल आगमनसंगै म आफ्नो कर्मथलो काठमाडौंबाट गृहजिल्ला सप्तरी फर्किए। ११ बर्षको लामो समयपछि आफ्नो गृहनगरमा बस्दा यहाँको आर्थिक तथा सामाजिक जनजीवन बारे …
• Welcome to my Blog:June 10, 2020
  A Lerner who believes in nothing untill some experiences are attained! Here you’ll find my independent views, analysis and experiences sociopolitical, economical and cultural issues in Nepal. Your comments and suggestions will be warmly appreciated. Thanks for joining me! Good company in a journey makes the way seem shorter. — Izaak Walton

मधेश बिहार बन्ने बाटोमा…

भनिन्छ समयसँगै परिवर्तित हुन सकिएन भने समयले परिवर्तन ल्याउँछ र उक्त परिवर्तित अबस्था आफू अनुकूल नहुन पनि सक्छ।आज म ठिक त्यस्तै परिस्थिति बारे आफ्ना अनुभवहरू लेख्दै छु।

विश्वव्यापी रूपमा फैलिएको कोरोनाभाईरस (कोभिड-१९) को नेपाल आगमनसंगै म आफ्नो कर्मथलो काठमाडौंबाट गृहजिल्ला सप्तरी फर्किए। ११ बर्षको लामो समयपछि आफ्नो गृहनगरमा बस्दा यहाँको आर्थिक तथा सामाजिक जनजीवन बारे अध्ययन गर्ने सुनौलो अवसर प्राप्त भयो। यसक्रममा मैले हुर्केबढेका ठाउँहरूको भ्रमण, बाल्यकालदेखिका साथीभाईहरुसंगको भेटघाट बाट बिभिन्न परिस्थिति बारे जानकारी पाएपछि यस बिषयमा नलेखि बस्नै सकिएन। मधेशी समुदाय आज पोखरीमा जमेको पानी झैं जमेर दुर्गन्धित हुन पुगेको छ, दुर्भाग्यवश गन्ध फैलिसकेको छैन। दुर्गन्ध फैलिएपछि मात्र सफा गर्ने हाम्रो मानसिक चिन्तनले हामीलाई कालान्तरमा ठूलै मूल्य चुकाउन बाध्य पार्नेछ। यस पोखरीका ठेकेदारहरु(राजनैतिक नेताहरू, सामाजिक कार्यकर्ताहरू) केवल आफ्नो नाफा कमाउनमा लिप्त छन् यिनिहरुलाई पोखरीको दुर्गन्ध महसुस हुने कुनै भएन, झन पोखरी जति फोहोर नाफा त्यति नै धेरै भएपछि सफा गर्नुभन्दा फोहोर बृद्धि गर्नू नै विकल्प रहन्छ। ठिक त्यस्तै भएको छ मधेशी समाज, मधेस क्रान्ति पछि थुप्रै नेताहरु जन्मिए कति पहिलेदेखि विभिन्न पार्टीमा थिए तिनिहरुले पनि मधेसबाद नामक चोला ग्रहण गरे, पटक पटक सिंहदरबार प्रवेश गरे आफ्ना पुँजी निर्माण गरे। सयौं सहिदहरुको रगतमा पौडि खेल्दै रमाए र मौजमस्ति गरे समाजमा कुनै तात्विक परिवर्तन भएन न त उठाइएका मुद्दाहरुको सामाधान नै। आखिर किन भएन त परिवर्तन? के परिवर्तनका लागि नेताहरु मात्र जिम्मेवार हुन्छन् त? के समाजको रूपान्तरण आवश्यक छैन? आज यस्ता विविध प्रशहरुको जवाफ खोज्ने बेला आएको छ। वर्षौंदेखिको निरन्तर सामाजिक चिन्तनको सिन्डिकेट नतोडि आमूल परिवर्तन सम्भव छैन र आमूल परिवर्तनको विकल्प पनि छैन। परिवर्तनका बाधक केही जटिल समस्याहरुका बिभिन्न पक्षहरूलाई खोतल्ने प्रयास गरेको छु।

आर्थिक तथा सामाजिक पक्ष

समाजिक चेतनाको स्तरले अन्य विविध पक्षहरूलाई असर पार्ने गर्छ। लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यता सहितको समाज निमार्ण गर्ने भनेर बिभिन्न राजनैतिक आन्दोलनहरू भए तर त्यसले सामाजिक परिवर्तन ल्याउन सकेन बरु ठिक उल्टो समाजमा प्रचलित केही गलत परम्परागत कुसंस्कारहरु मजबुत भएर आएको छ। दाईजो प्रथा, जातीय बिभेद, छुवाछुत लगायतका कुरितीहरु संस्थागत हुदै गएको छ। ५१% जनसंख्या रहेका महिलाहरुलाई समाजको मूलधारबाट अलग राखिएको छ, दाईजोको आतंकले भ्रूण हत्या बढ्दो छ। आधा जनसंख्यालाई आर्थिक रुपमा अपाङ्ग बनाउने काम भएकाले आज मानिसहरू चरम गरिबी तर्फ उन्मुख छन्। त्यसैगरी मूख्य पेसा कृषिको हबिगत त्यस्तै छ, मानिसहरू अझै पनि परम्परागत कृषि प्रणालीमा खेती गर्न बाध्य भएकोले उत्पादनमा वृद्धि हुनुको सट्टा लागत महंगो भएको छ जसले भोलि भयाभह स्थिती सिर्जना गर्दैछ। जनशक्तिहरु विदेशिने क्रम जारी छ जसका कारण वैदेशिक निर्भरता कायम छ। यूवाहरुको विदेश पलायनले गर्दा स्थानीय जनप्रतिनिधिहरूले आफूखुसी भ्रष्टाचार गरेका छन्। मेरो टोलमा निमार्णाधिन खानेपानी आयोजनामा भएको चरम लापरवाही हुँदा हाम्रो समाज चुप थियो किनभने घरघरमा “कल”(हाते-पम्प)को पानी आउँछ। धाराको पानी किन खानुपर्छ बुझ्ने मान्छेहरू सबै टोलबाहिर छन्। युवा पलायनले समाज छिन्नभिन्न भएको छ जसले गर्दा यहाँ रहिआएको सामाजिक मनोविज्ञानमा कूनै परिवर्तन आएको छैन। आर्थिक रूपमा सबल मानिसहरू देशका अन्य ठाउँतिर बसाई सराई गरेका छन् यहाँ आर्थिक तथा सामाजिक रुपमा कमजोर तप्काका व्यक्तिहरू मात्र बाँकी छन्। केही टाठाबाठाले यहाँ हैकमवादी राज्यसत्ता संचालन गरि मधेशी समुदायलाई झनझन नाजुक बनाउँदै लगेको छ। यहाँ न परिवारमै लोकतन्त्र छ न त समाजमै। परिवारमा ठूलाबडाले छोराछोरीलाई पूर्ण नियन्त्रण कायम गर्छन् ,छोराहरूलाई दाईजो लिन बाध्य पार्छन् भने छोरीहरूलाई दोस्रो दर्जा दिईएको छ। छोरी अर्काको घरमा जाने भएकाले रोजगारमूलक शिक्षा दिनु भन्दा दाईजो दिएर सेटलमेन्ट गराउने चिन्तन अझै जमेर बसेको छ। छोरीहरूलाई असक्षम बनाएपछि समाजको आधा जनसंख्याको बोझ पनि पुरूषहरुकै कांधमा पुगेको छ। बढ्दो समाजिक असन्तुलनका कारण आर्थिक समस्याहरु बृद्धि हुने देखिन्छ।

शैक्षिक पक्ष

जनआन्दोलन-२ र मधेस आन्दोलनपछि फैलिएको शैक्षिक विकृतिले आज मधेसलाई पिरोल्दैछ। तत्कालीन अबस्थामा मधेसमा सक्रिय रहेका शसस्त्र समुहहरुले जिल्ला शिक्षा अधिकारी अपहरण गर्ने र विभिन्न परिक्षाहरुमा चोरी गराउने धन्दाबाट यस क्षेत्रमा शिक्षाको अबस्था झन खस्केर गयो, शैक्षिक माफियाहरु मोटाए,अझै पनि सिटिइभिटीका कलेजहरूमा ब्यापक चोरी हुने क्रम जारी छ। सरकारी विद्यालयहरु मरेतुल्य छ, त्यहाँ न त शिक्षक पढाउन जान्छन् न त बिधार्थी पढ्न। ती विधालयहरुको कोही “माईबाप” छैन, किनभने त्यहाँ गरिब तथा दलितका छोराछोरीहरु मात्र पढ्छन् ।यो त उब्जाएको समस्या हो बिस्तारै सामाधान होला तर प्रमुख समस्या भनेको शिक्षाप्रतिको मनोविज्ञान हो। आखिर पढ्ने किन त? केका लागि पढ्ने? अनि के पढ्ने? लगायतका प्रश्नको उत्तर नै शिक्षा प्रति रहिआएको मनोविज्ञान बदल्न सक्छ। यहाँ पढ्नुलेख्नुको केही अनौठा कारणहरु छन् : जस्तै दाईजोको लागि, समाजलाई देखाउनका लागि, पैसा कमाउनका लागि। केही संख्यामा चै असल मानिस बन्न र परिवर्तनका लागि पढेको देखिन्छ। स-साना नानीबाबुहरुलाई ईन्जिनियर अथवा डाक्टर बन्नुपर्छ भनेर आशिर्वाद दिईन्छ, अधिकांश विधार्थीहरु आफ्नो रुचि इतरका ईन्जिनियरिङ् र डाक्टरी पढ्न बाध्य भएको छ।यि दुईटै विषय पढ्दा ठूलै दाईजो हात पर्नुको साथसाथै समाजमा प्रतिष्ठा पनि उच्च हुन्छ। आज मधेशका गाउँगाउँमा ईन्जिनियर र डाक्टर छ्यापछ्याप्ती पाईन्छ तर पत्रकार, सामाजिक नेतृत्वकर्ता, उद्दमीहरुको कमि देखिन्छ। शिक्षाको खस्कदो गुणस्तर भन्दा पनि शिक्षाप्रतिको मनोविज्ञानले मधेसलाई कठिन अबस्थामा पुर्याउने निश्चित छ। शैक्षिक विकृति र मनोविज्ञानमा समय-अनुकूल परिवर्तन नआए स्थिति बिहारको जस्तो हुने तय छ।

राजनैतिक पक्ष

पछिल्लो दशकमा तराई मधेसमा राजनैतिक जनचेतना निकै अभिबृद्धि भयो तर संगसगै ठूलै मात्रामा कुसंस्कारलाई बढावा दिने काम भयो। राजनीति भनेको समाजको मेरुदण्ड हो, सम्पूर्ण पक्षहरूलाई यसले प्रभावित पार्दछ। राजनीति नै फोहोर र भ्रष्ट भएपछि अन्य क्षेत्रले समेत प्रगति गर्नसक्दैन। यहाँ चुनाव भनेको उत्सव हो, भोजभतेर गर्ने बाजागाजा सहित रक्सी र रुपैयाँमा मतको बेचबिखन गरिन्छ, कतै कतै बुथ नै कब्जा गरिन्छ। चुनावमा गरिएको करौडौं खर्च नेताहरुले विकास निर्माणहरु विनाश गरि उठाउँछन्। विभिन्न आन्दोलन भए पनि आम जनताहरुलाई न त आफ्ना मागहरु नै थाहा छ न त कुनै पार्टीको एजेण्डा नै। प्रत्येक आन्दोलनहरूमा मधेशी सेन्टिमेन्टको प्रयोग भयो तर समाजमा कुनै किसिमको तात्विक परिवर्तन भएन। स्थानीय निकायको निर्वाचन पश्चात भ्रष्टाचार झनझन मौलाएको छ, भ्रष्टाचार गर्ने एउटा बृहत् प्रणालीको विकास नै भएको छ। राजनीतिले यहाँ भ्रष्टाचार मात्र संस्थागत गर्यो, लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यताको धज्जी उडाईएको छ। यस क्षेत्रलाई नेपालको मुलधारमा ल्याउन अत्यन्त जरुरी छ, पछिल्लो राजनीतिले मधेशलाई विभिन्न नाममा, मधेस राष्ट्रवादको नाममा काठमाडौंबाट अलग गर्ने प्रयासहरू भएका छन् जुन निकै खतराजनक छ। अब मधेशमा सामाजिक जनचेतनाका निम्ति सम्पूर्ण नेतृत्ववर्ग, जनसमुदायहरुको ध्यान जान आवश्यक छ।

अन्त्यमा

खस्कदो आर्थिक, सामाजिक, शैक्षिक तथा राजनीतिक अबस्थाले गर्दा मधेसको भविष्य संकटमय हुने लक्षणहरू देखा परेका छन्। ९० को दशक पछि बिहारमा लालू प्रसाद यादवको नेतृत्वमा सामाजिक परिवर्तन ल्याउने नाममा भएको चरम लापरवाही र अपराधीक रोग आज मधेसमा देखिएको छ, यसले निकट भबिस्यमा मधेशलाई समस्याहरुको भुमरीमा फाल्ने निश्चित छ। त्यसकारणले बेलैमा उपचार खोजिनुपर्छ र त्यसका निम्ति नेपालका सम्पूर्ण परिवर्तनकारी न्यायप्रेमी समुदायहरूको ध्यान जान जरुरी छ। मधेशलाई भोट ब्याकं र राजनैतिक आन्दोलनहरुको अखडा मात्र बनाइराख्ने हो भने भोलि देशलाई गम्भीर धक्का लाग्ने निश्चित छ।

Welcome to my Blog:

A Lerner who believes in nothing untill some experiences are attained!

Here you’ll find my independent views, analysis and experiences sociopolitical, economical and cultural issues in Nepal.

Your comments and suggestions will be warmly appreciated.

Thanks for joining me!

Good company in a journey makes the way seem shorter. — Izaak Walton